در باره قرارداد استعماری ۲۵ ساله چین و ایران چه می‌دانیم؟

بخش نخست

قرارداد ۲۵ ساله همکاری‌های ایران و چین که چندی پیش از طرف وزیران امور خارجه دو کشور به امضاء رسید، بحث‌های زیادی برانگیخت. اظهارنظرهای اغلب احساسی و هیجان زده در مخالفت با این قرارداد چند روزی ادامه داشت، اما به دلیل حجم بسیار خبرهای مربوط به ایران و نیز عدم دسترسی به مفاد کامل قرارداد و تبعات گوناگونی که اجرای این قرارداد می‌تواند برای آینده ایران درپیش داشته باشد، حالا کمتر خبر و گزارش و تحلیلی در باره آن در رسانه‌های فارسی زبان مشاهده می‌شود.

کیقباد اسماعیل پور، شهروند ایرانی-کانادایی و فعال سیاسی اجتماعی پرسابقه، با سابقه کارشناسی و تجربه‌هایی که در زمینه مدیریت پروژه در قراردادهای بین‌المللی دارد، براساس اطلاعات موجود و منتشر شده در باره قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین، که عنوان رسمی آن “سند جامع همکاری ۲۵ ساله ایران و چین” است؛ در چند مقاله موضوعات زیر در رابطه با این قرادداد را بررسی کرده است:

الف – قراردادهای بین‌المللی و مبانی آن؛ مثال قرارداد کنونی ایران و چین؛

ب- اهداف سرمایه گذاری‌های چین در کشورهای دیگر و ماهیت استعماری آنها؛

پ- نمونه قراردادهای چین با دیگر کشورها و نتایج اجرای آنها در کشورهایی مثل سریلانکا؛ زیمبابوه ؛ کامبوج؛ آنگولا؛

ت – قرارداد استعماری ۲۵ ساله چین و ایران؛ ویژگی‌ها و پیش‌بینی نتایج؛ امکان لغو این قرارداد. 

الف- قراردادهای بین‌المللی و مبانی آن :

قرارداد یک توافق کتبی میان طرفین قرارداد برای انجام کاری با شرایط مشخص؛ با حداقل مبانی تعیین شده زیر شامل: طرفین قرارداد؛ تاریخ قرارداد؛ شرح محدوده قرارداد؛ زمان قرارداد؛ زمان اجرایی شدن قرارداد؛ قیمت قرارداد؛ نحوه پرداخت‌های قرارداد؛ ارز قرارداد؛‌ بیمه‌های قرارداد؛ حمل‌ها؛ بازرسی‌ها؛  تضمین‌های اجرای قرارداد؛ محل اجرای قرارداد؛ مکانیزم تغییر محدوده قرارداد (محدوده کارها؛ تغییرات زمانی؛ ارزی؛ و غیره ) ؛ موضوع حکمیت قرارداد؛ زبان رسمی قرارداد؛ قانون حاکم بر قرارداد؛ شرایط فورس ماژور و فسخ قرارداد؛ تحویل قرارداد؛ و شرایط اتمام قرارداد می‌باشد.

در قراردادهای داخلی؛ طرفین قرارداد معمولا برای انجام کاری در یک کشور با هم قرارداد می‌بندند. در قرارداد بین‌المللی؛ طرفین قرارداد از یک کشور نیستند و لذا صحبت مرزهای بین‌المللی و حقوق بین الملل به میان می‌آید. کنوانسیون معاهدات وین (۱۹۶۹) در این مورد بعنوان “معاهده معاهدات “؛ یا بعبارت دیگر “ حقوق بین الملل عرفی “ در مورد معاهدات میان کشورها را بیان می‌کند. 

اگر به بحث ساده قراردادها برگردیم؛ در قراردادهای داخلی زبان و قانون حاکم بر قرارداد؛ قانون و زبان کشور محل قرارداد است؛ ولی در  قرارداد بین‌المللی که  قرارداد به دو یا چند زبان تهیه می‌گردد؛ معمولا یک زبان مشخص و قرارداد به آن زبان بعنوان نسخه اصلی قرارداد در موارد اختلاف تعیین می‌گردد.  

• در مورد قرارداد ایران و چین ( نسخه ای که نهایی شده ) ؛ کدام زبان بعنوان زبان حاکم بر قرارداد و کدام نسخه بعنوان نسخه اصلی قرارداد مورد توافق قرار گرفته است ؟

در قراردادهای بین‌المللی موضوع حل اختلاف از اساسی‌ترین بندهای قرارداد می‌باشد؛ بطور ساده موضوع از این قرار است که اگر در موردی از بندهای قرارداد طرفین اختلاف پیدا کردند؛ موضوع حل اختلاف به چه شکل قابل حل و اگر به مراجع بین‌المللی کشید؛ کدام مرجع بین‌المللی بعنوان حکم پذیرفته شده است.  

• در مورد قرارداد ایران و چین ؛ کدام  منابع قانونی و بین المللی برای تفسیر مواد قرارداد و ارجاع به آن و احتمالا حکمیت در موارد اختلاف پیش بینی شده است ؟

• مردم ایران باید بدانند که آیا همانطور که چین در قرارداد با کشورهای ضعیف؛ هیچ مرجع بین‌المللی بجز سیستم قضایی خود را برای رسیدگی به اختلافات قراردادی خود نمی‌پذیرد ؛ آیا در این قرارداد نیز به همین شکل عمل کرده و مرجع قانونی حل اختلاف را دادگاههای خود تعیین نموده است ؟

• آیا ترس چین و حاکمان جمهوری اسلامی از برملا شدن قرارداد؛ همین مبانی استعماری آن است که می‌تواند باعث شود تا سالیان سال کشور ما را درگیر یک قرارداد غیرعادلانه استعماری کند ؟  

در مورد قرارداد چین با سریلانکا در مورد بندر هانباناتوتا؛ پس از سالها مذاکره دولت سریلانکا با چین؛ نهایتا نتیجه به شکل واگذاری بزرگترین بندر سریلانکا  و ۱۵۰۰۰ هکتار اراضی بندرگاه به چین برای مدت ۹۹ سال منجر شد!!!

مورد مهم دیگردر یک قرارداد: “ مکانیزم  تغییرات “ و حل مسایل ناشی از تغییرات در هنگام اجرای قرارداد است. بعنوان مثال در قرارداد پیش‌بینی شده که جاده ای از مسیری عبور کند و در اجرا به دلیل اسیب به محیط زیست؛ پیشنهاد می‌شود که این مسیر کمی تغییر کند. بعبارت دیگر اگر در حین اجرای قرارداد مواردی پیش آمد که موجب تغییر مقادیر کاری یا روش اجرا گردد؛ چه مکانیزمی برای اعمال این تغییرات در قرارداد پیش بینی شده است. این ماده می‌تواند مانع بسیاری از اختلافات درحین اجرای قرارداد گردد و به سرنوشت قراردادی مثل قرارداد بندر سریلانکا با شرکت چینی نگردد؛ که پس از سالها از اتمام زمان و مبلغ قرارداد؛ هیچگاه شرح محدوده قرارداد به اتمام نرسید. 

 در قراردادهایی که یک طرف قرارداد؛ به‌لحاظ اقتصادی و حقوقی و سیاسی قدرتمند و طرف دیگر ضعیف باشد؛ طرف قدرتمند سعی می‌نماید تا این بخش را به مبهم ترین شکل ممکن بیاورد تا بتواند در طول اجرای قرارداد هر گونه تغییر را به عنوان بهانه ای برای تغییرات بزرگ مالی و زمانی و حقوقی برای خود تبدیل نماید. 

• در قرارداد چین و ایران؛ مکانیزم تغییرات به چه شکل امده است ؟ اگر بر فرض ما نخواهیم چینی‌ها توسعه بندر بوشهر را بعهده گیرند؛ آیا چین می‌تواند از توسعه بنادر دیگر مشخص شده در قرارداد شانه خالی کند؟ یا می‌تواند غرامت هنگفت از این بابت از ما بخواهد؟ آیا می‌تواند مثل قراردادی که با آرژانتینی‌ها داشتند؛ بگوید که حال که شما اجرای این سد را نمی‌خواهید؛ ما هم بخش راه آهن این قرارداد را برای شما اجرا نمی‌کنیم و ادعای غرامت می‌کنیم. 

از مواد بسیار مهم یک قرارداد؛ ضمانت‌های اجرایی قرارداد و نتایج عدم اجرای بخشی از قرارداد (به‌دلایل مختلف) یا عدم پرداخت‌های به موقع  آن می‌باشد.

• ضمانت‌های اجرایی قرارداد چین و ایران کدامند و در صورت عدم اجرای هر بخشی از قرارداد ( به هر دلیلی) چه عواقبی برای طرف ایرانی در بر خواهد داشت. آیا آنطور که گفته می‌شود؛ چینی‌ها حتی زمانی که شما نمی‌توانید اقساط پرداخت خود را تامین کنید؛ به شما اجازه نمی‌دهند؛ حتی از کشوری بجز چین وام بگیرید؟

تضمین‌های چین برای محرمانه نگه داشتن اسناد؛ مدارک؛ اسرار نظامی و سری که در طول اجرای قرارداد بدست می‌آورد چیست ؟ چه تضمینی وجود دارد که چین از این اسرار بعدا علیه منافع ملی ما بهره گیری ننماید؟

ماده مهم دیگری هر قراردادی؛ شرح محدوده قرارداد است. این بخش تعیین کننده آن است که مرزهای قرارداد کجا هستند و هر طرف از دیگری انتظار دارد در کجا و تا کدام مرز کار کند و حقوق و مسیولیت داشته باشد.

در نسخه اولیه این قرارداد مشخص است که دولت چین در این قرارداد سرتاسر خاک ایران و تمامی صنایع و زیر ساخت‌ها را بعنوان شرح محدوده قرارداد مشخص نموده است. بعبارت دیگر این قرارداد برای در اختیار گذاشتن تمامی کشو ایران – با همه زیر ساخت‌های تجاری و صنعتی و اقتصادی و سیاسی و نظامی و امنیتی آن – به چین آماده شده است. به پیش‌نویس قرارداد توجه کنید:

بند دوم : ماموریت این قرارداد این است که همکاری‌های دوجانبه در زمینه‌های اقتصادی و تجاری و تعالم بین دستگاههای عمومی دولتی و بخش خصوصی و مناطق آزاد و افزایش سرمایه گذاری‌ها در همه زمینه‌های … و از جمله تقویت اجرای قانون و همکاری‌های امنیتی در حوزه‌های مختلف از جمله مبارزه با تروریسم و گسترش همکاری‌های نظامی و همکاری در زمینه‌های دیگر بطور جامع صورت گیرد.

بند چهارم: زمینه‌های همکاری :

.. انرژی شامل نفت خام ( تولید؛ حمل؛ پالایش و امنیت تامین) پتروشیمی؛ انرژی‌های تجدید ناپذیر و انرژی هسته‌ای غیر نظامی.

بزرگراه؛ خط آهن و اتصالات دریایی بمنظور ایفای نقش ایران در ابتکار کمربند – جاده؛

همکاری‌های بانکی با استاندارد بالا؛ تاکید بر استفاده از ارزهای ملی؛ با تصریح بر پولشویی؛ تامین مالی تروریسم و جنایت‌های سازمان یافته؛

همکاری‌های گردشگری؛ علمی – اکادمیک؛ فن آوری وتبادل تجارب در آموزش نیروی انسانی؛

ریشه کن کردن فقر و بهبود وضعیت معیشت مردم در مناطق کمتر توسعه یافته

خوب به نظر شما؛ در کشور پهناور ایران خطه ای می‌ماند که از دست اندازی توسط این قرارداد و حوزه‌های کاری آن در امان باشد ؟

از بانک‌ها و دانشگاه‌ها و راهها و بنادر و فرودگاه‌ها و مراکز نظامی و پالایشگاه‌ها و شرکت‌های تجاری و از زمین و هوا و دریا و فضای واقعی و فضای مجازی و امنیتی چیزی می‌ماند که ما نگران آن نباشیم؟

آیا این قراردادی است که حتی اگر برای نمایندگان دست چین شده مجلس این رژیم برملا گردد؛ بسیاری از همین عاملان رژیم حاضر خواهند شد ننگ تصویب این قرارداد را برای خود بخرند؟

در مورد؛ ارز قرارداد؛ نحوه پرداخت های غیر متعارف طرف چینی ( تاخیر دوساله)؛ حق دسترسی چین به منابع بانکی ایران در خارج کشور؛ ایجاد حق “ رعایت منافع جمهوری خلق چین” که لفظی نامشخص و یکطرفه در اغلب قراردادهای چینی است و همچنین مبلغ حدود ۴۰۰ میلیارد دلاری قرارداد – که ظاهرا اهم آن در بخش احیای صنعت نفت ایران برای تامین انرژی نفت و گاز ارزان چین برای مدت ۲۵ سال – و تامین اعتبار برای پروژه جاده ابریشم چین هزینه می‌گردد؛ هنوز صحبتی نداشته‌ایم.

در شماره های بعدی این مقاله در مورد اهداف سرمایه گذاری های چین در کشورهای دیگر نگاهی خواهیم داشت و ماهیت این قراردادها  و نتایج فاجعه بار  اجرای این قراردادهای سرمایه گذاری و توسعه را خواهیم دید.

منابع:

• متن پیش نویس قرارداد ۲۵ ساله چین و ایران
• روزنامه زودویچه – پروژه جاده ابریشم
• کنوانسیون ۱۹۶۹ وین 
• نیویورک تایمز: قرارداد چین و سریلانکا