پرنس آقا خان چهارم، رهبر معنوی مسلمانان اسماعیلی جهان و مردی که نزدیک به هفت دهه رهبری اخلاقی و فعالیت‌های بشردوستانه را با ثروت شخصی عظیم ترکیب کرده بود، روز سه‌شنبه ۴ فوریه در لیسبون، پرتغال در سن ۸۸ سالگی درگذشت.

رهبری روحانی پرنس کریم آقاخان از سال ۱۹۵۷ و زمانی که شاهزاده‌ای ۲۰ ساله و دانشجوی مقطع کارشناسی در دانشگاه هاروارد بود، به عنوان چهل و نهمین امام موروثی حدود ۱۵ میلیون اسماعیلی در جهان آغاز شد.

اگرچه جوامع مسلمان اسماعیلی در بیش از ۲۰ کشور پراکنده هستند، اما کانادا در دوران رهبری آقا خان به یکی از کانون‌های مهم این گروه از مسلمانان تبدیل شد. شکل‌گیری جامعه مسلمانان اسماعیلی کانادا پس از آن رخ داد که دولت پیر الیوت ترودو در سال ۱۹۷۲ بیش از ۶۰۰۰ پناهجوی اسماعیلی را که توسط دیکتاتور اوگاندا، عیدی امین، از این کشور اخراج شده بودند، پذیرفت.

امروزه، جمعیت اسماعیلیان در کانادا بیش از ۸۰,۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شود و شامل بسیاری از فعالان اقتصادی، کارآفرینان و شخصیت‌های اجتماعی، از جمله اولین وزیر دادگستری مسلمان و نخستین قاضی مسلمان دیوان عالی کانادا است.

پرنس آقا خان در سال ۲۰۱۴ در یک نشست مشترک پارلمان کانادا سخنرانی کرد و نقش مهمی در ساخت موزه آقا خان در تورنتو و تأسیس مرکز جهانی تکثرگرایی در اتاوا داشت، که با همکاری دولت کانادا ایجاد شد.

اسماعیلیان به یکی از فرقه‌های شیعه تعلق دارند که ریشه در ایران دارد. رهبری این گروه در قرن نوزدهم به هند، که تحت کنترل بریتانیا بود، مهاجرت کرد و در آنجا جامعه اسماعیلی بار دیگر شکوفا شد. پیروان این مذهب، که از رهبرانی الهام می‌گرفتند که نسب خود را به پیامبر اسلام می‌رساندند، از ریشه‌های آسیایی خود به آفریقا گسترش یافتند و در آنجا به عنوان تاجران و متخصصان حرفه‌ای‌های موفق رشد کردند.

پرنس کریم آقا خان نه ‌تنها بالاترین مقام معنوی اسماعیلیان بود، بلکه به عنوان یک دولتمرد جهانی و فردی فعال در زمینه اقتصادی نیز شناخته می‌شد. گفته می‌شود که ثروت او به میلیاردها دلار می‌رسید. او زندگی‌ای مملو از تجمل، از جمله مالکیت قصرهای باشکوه، قایق‌های تفریحی، یک جت تجاری بمباردیه و سرمایه‌گذاری در کسب‌وکارهای مختلف در سراسر جهان داشت. او همچنین مالک اصطبل‌های آقا خان بود که یکی از بزرگترین و معروفترین مراکز پرورش اسب‌های اصیل در جهان است.

به گزارش روزنامه گلوب اند میل، او در جایی گفته بود: «ما ثروت‌اندوزی را امری ناپسند نمی‌دانیم، بلکه مهم این است که چگونه از آن استفاده می‌کنید.» در گفت‌وگویی دیگرنیز گفته بود: «در دین اسلام، هیچ مرز روشنی بین امور معنوی و دنیوی وجود ندارد. بسیاری از آیات قرآن به مسائل روزمره زندگی می‌پردازند. آیا خود پیامبر، یک تاجر نبود؟»

فعالیت‌های رهبر معنوی مسلمانان اسماعیلیه، از جمله شبکه توسعه آقا خان، با شیوه‌ای خاص از طریق “زکات” تأمین مالی می‌شد که بر اساس آن پیروان این مذهب بین ۱۰ تا ۱۵ درصد از درآمد خود را به آقا خان اهدا می‌کردند.

پرنس کریم الحسینی آقاخان، در ۱۳ دسامبر ۱۹۳۶ در ژنو متولد شد. او فرزند ارشد شاهزاده علی خان و همسر اولش جوان یارد-بولر، یک بانوی اشرافی و زیبای بریتانیایی، بود. شاهزاده علی خان، یک چهره اجتماعی برجسته و مالک اسب‌های مسابقه‌ای بود که پس از طلاق، با ریتا هیورث، بازیگر مشهور هالیوود، ازدواج کرد.

شاهزاده کریم دوران کودکی خود را در نایروبی گذراند و سپس در مدرسه شبانه‌روزی انستیتو «لو روزه»، یکی از معتبرترین مدارس سوئیس، تحصیل کرد. در سال ۱۹۵۷، پس از درگذشت پدربزرگش، آقا خان سوم، وصیت‌نامه‌ای منتشر شد که در آن شاهزاده کریم به‌عنوان جانشین او معرفی شده بود، در حالی که پدرش، شاهزاده علی، از این جایگاه عبور داده شد.

این تصمیم، مسئولیت عظیمی را بر دوش دانشجوی جوان دانشگاه هاروارد گذاشت و او را به آقا خان چهارم تبدیل کرد. بعدها، او اعتراف کرد که این خبر برایش “یک شوک” بوده و افزود: «فکر نمی‌کنم هیچ‌کس در موقعیت من می‌توانست برای چنین مسئولیتی آماده باشد.»

در سال ۱۹۶۹، پرنس آقا خان با سارا کروکر پول، یک مدل سابق، ازدواج کرد. او پس از گرویدن به اسلام، نام خود را به سلیما تغییر داد. این زوج پیش از طلاق در سال ۱۹۹۵، صاحب سه فرزند شدند.

در سال ۱۹۹۸، آقا خان با پرنسس گابریله زو لاینینگن، یک خواننده پاپ آلمانی سابق و مشاور یونسکو، ازدواج کرد. این ازدواج پس از شش سال و تولد یک فرزند به جدایی انجامید. در نهایت، این دو در سال ۲۰۱۴، پس از یک نبرد حقوقی پرحاشیه و توافقی مالی سنگین، به‌طور رسمی از یکدیگر طلاق گرفتند.

روابط نزدیک پرنس آقاخان با کانادا

روابط آقا خان با کانادا از دهه ۱۹۷۰ آغاز شد، زمانی که بحران جامعه اسماعیلی در شرق آفریقا شدت گرفت. او با پیر الیوت ترودو، نخست‌وزیر وقت کانادا، تماس گرفت.  به گفته خودش: «وقتی عیدی امین در سال ۱۹۷۲ تصمیم گرفت آسیایی‌ها را از اوگاندا اخراج کند، تلفن را برداشتم و با ترودو صحبت کردم. او همان لحظه پیشنهاد داد که کانادا آماده کمک است و پاسخ او فوق‌العاده بود.»

دولت کانادا یک دفتر مهاجرت ویژه در کامپالا، پایتخت اوگاندا، تأسیس کرد تا به پناهجویان آسیایی ویزا بدهد، که ۷۰ درصد از آن‌ها اسماعیلی بودند.

پیر ترودو بعدها گفت: «اگر ما به آن‌ها پشت می‌کردیم، کانادایی نمی‌بودیم.» این ارتباط شخصی قوی باعث شد آقا خان در مراسم خاکسپاری ترودو در سال ۲۰۰۰، در کنار فیدل کاسترو، جیمی کارتر و لئونارد کوهن، یکی از حاملان افتخاری تابوت او باشد.

ماجرای جنجالی تعطیلات جاستین ترودو

این روابط نزدیک بعدها برای جاستین ترودو دردسرساز شد. در سال ۲۰۱۶، او به همراه خانواده‌اش برای تعطیلات به جزیره خصوصی آقا خان در باهاما سفر کرد. مری داوسون، کمیسر ضوابط اخلاقی کانادا، ترودو را به دلیل نقض قوانین اخلاقی مورد انتقاد شدید قرار داد و اعلام کرد که او با پذیرفتن این سفر رایگان، خود را در وضعیت تضاد منافع قرار داده است.

روابط با سایر نخست‌وزیران کانادا

اگرچه آقا خان اغلب با خانواده ترودو مرتبط بود، اما روابط نزدیکی با نخست‌وزیران مختلف کانادا، از جمله استفان هارپر که او را “دوست عزیزم” خطاب می‌کرد، داشت.

در سال ۲۰۰۸، ساختمان باشکوه هیئت نمایندگی امام اسماعیلی، که به‌نوعی نقش سفارت را دارد، در خیابان ساسکس در اتاوا و در نزدیکی وزارت امور جهانی کانادا افتتاح شد.

دولت هارپر همچنین ۳۰ میلیون دلار بودجه برای تأسیس مرکز جهانی تکثرگرایی (که به رهبری آقا خان ایجاد شد) اختصاص داد. این مرکز در ساختمان سابق موزه جنگ کانادا در اتاوا قرار دارد. کانادا همچنین در برنامه‌های توسعه بین‌المللی با آقا خان همکاری داشت.

در سال ۲۰۱۰، آقا خان به عنوان پنجمین فردی که شهروندی افتخاری کانادا را دریافت کرده است، شناخته شد.

در سال ۲۰۱۴، او موزه آقا خان و مرکز اسماعیلی تورنتو را که در مجموع بیش از ۹۰ میلیون دلار هزینه داشت، در حومه تورنتو افتتاح کرد. این موزه، که مجموعه بزرگی از هنر اسلامی متعلق به آقا خان را در خود جای داده است، در ابتدا قرار بود در مکانی ممتاز در کنار رودخانه تیمز در لندن ساخته شود. اما زمانی که کالج کینگز از فروش زمین منصرف شد، آقا خان تصمیم گرفت پروژه را از بریتانیا به کانادا منتقل کند.

آقا خان همواره از تکثرگرایی در کانادا حمایت می‌کرد. او در سال ۲۰۰۲ در گفت‌وگو با روزنامه گلوب اَند مِیل گفت:

«بدون هیچ تردیدی، کانادا موفق‌ترین جامعه چندفرهنگی در جهان است.»

آقا خان در حوزه‌های مختلف تجاری سرمایه‌گذاری کرده بود، از جمله هتل‌ها، شرکت‌های مخابراتی و یک پروژه بزرگ نیروگاه برق‌آبی در اوگاندا.

شبکه توسعه آقا خان، که او بنیان‌گذاری کرد، در پروژه‌های اجتماعی، فرهنگی و آموزشی فعالیت داشت. یکی از مهم‌ترین پروژه‌های او دانشگاه آسیای مرکزی در تاجیکستان بود، کشوری که اقلیت بزرگی از اسماعیلیان در آن زندگی می‌کنند. آقا خان سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در مناطق اسماعیلی‌نشین انجام داد، اما این حضور گاهی منجر به تنش‌های سیاسی با دولت مرکزی تاجیکستان شد.

انتقال مقر امامت اسماعیلی به لیسبون

در سال ۲۰۱۵، مقر امامت اسماعیلی از فرانسه به لیسبون منتقل شد. این تصمیم پس از توافق آقا خان با دولت پرتغال انجام شد که به امامت اسماعیلی وضعیت نیمه‌دیپلماتیک مشابه واتیکان اعطا کرد. این انتقال همچنین مزایای مالیاتی قابل‌توجهی، از جمله معافیت از مالیات بر ثروت و هدایا برای مالکان املاک خارج از کشور داشت.